قَمْقامِ زَخّار وَ صَمْصامِ بَتّار در احوالات حضرت مَوْلَی الْكَوْنَین اَبی عَبْدالله الْحُسین(ع) (معنی: دریای آکنده و شمشیر برنده) کتابی به زبان فارسی نوشته فرهاد میرزا معتمدالدوله، پسر عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه. این کتاب که به تفصیل در شرح احوالات امام حسین(ع) است در سال ۱۳۰۳ق نگارش یافته و نویسنده با نثر ساده و روان فارسی به قرائت روایی و تاریخی واقعه کربلا می‌پردازد. او در نگارش این اثر تلاش کرده تا از منابع معتبر شیعه و سنی بهره ببرد و از اشعار و تمثیل‌های فارسی و عربی نیز استفاده کند. فرهاد میرزا در برخی موارد به نقد تاریخی هم پرداخته و جریاناتی مانند قیام توابین و مختار را مفصلا آورده است.
مؤلف این کتاب که معتمدالدوله فرهاد میرزا از خاندان قاجار و در زمره ی فرزندان عباس میرزا می باشد، از عنفوان جوانی علاقه ای وافر به کسب مهارت و دانش داشت و همین امر باعث آن گردید تا به مورخی کامل و دانشوری بزرگ در دوره ی ناصرالدین شاه قاجار مبدل شود. پس از مرگ پدر و در دوران حکومت محمدشاه، وی مأمور حفاظت از مرزهای فارس و عراق می شود و با کاردانی و تدبیر می تواند نظمی کامل در منطقه برقرار کند.وی حتی مدتی در غیاب محمدشاه، نایب السلطنه نیز می شود. کتاب «قمقام زخّار» که به واقع از جمله آثار ارزشمند دینی – ادبی – تاریخی عصر قاجار به شمار می رود شامل شرح زندگی و مقتل حضرت سیدالشهدا (ع) می باشد.
فرهاد میرزا در مقدمه اثر خود می نویسد «این بنده ی «قلیل الحظّ کثیر الجهد» را از عنفوان جوانی و رَیُعان زندگانی در خاطر فاتر بود تا کتابی خالی از حشو و زواید در اصول خجسته مآل حضرت سیدالشهداء به رشته ی تألیف درآورد در عدد اصحاب کبار آن امام اخیار و تعداد سپاه کفار و مقتولین طرفین و حالات بعد از شهادت آن سید ابرار را به درستی بنگارد: و به علت تزاحم اعمال دیوانی و اشتغالات سلطانی و تراکم آلام و مِحَن این منظور از مکض غیب جلوه ظهور و بروز نداشت و چون طلعت حور، همیشه در پرده خفا محبوب و مستور بود مع هذا هیچ وقت از وصول به مأمول مأیوس نمی شد و به نیل مسئول، قلب خود را تصنیت و تسلیت می داد که از رحمت پروردگار مباید ناامید بود، سپس پس از چندی قلم به دست گرفته و شروع به نوشتن این اثر می کنم باشد که این کتاب ذخیره ای برای دنیا و آخرتم قرار گیرد.»
داستان تألیف :
فرهاد میرزا در مقدمه اثر، ضمن اشاره به اینکه از جوانی نیت نگارش کتابی خالی از حشو و زواید در احوال آن حضرت از ولادت تا شهادت داشته، به ماجرایی اشاره می‌کند که در سال ۱۲۹۳ق به هنگام بازگشت از سفر حج برای او روی داده است. در این حادثه طوفانی عظیم دریا را متلاطم می‌سازد و او به امام حسین(ع) متوسل می‌گردد و نذر می‌کند که اگر زنده ماند این تألیف را به پایان ببرد.
تاریخ تألیف :
در مقدمه مصحح کتاب آمده است که به گفته صاحب قمقام، تاریخ شروع اثر، سال ۱۳۰۳ق و تاریخ ختم آن، چهارشنبه ۲۵ ذی الحجه سال ۱۳۰۴ق بوده و نسخه خطی آن نیز در دوم محرم سال ۱۳۰۵ق به خط محمدعلی منشی علی‌آبادی نوشته شده است.
محتوای کتاب قمقام را می‌توان در هفت محور تقسیم‌بندی کرد:
امویان و مسائل مربوط به معاویه و امام حسن(ع)، کوفه و امرای آن و قتل سران (حجر بن عدی و...).
یزید و حکومت وی، بحث بیعت، مسلم و شهادت وی و دیگر گروه‌های شیعه.
حرکت امام حسین(ع) به سمت کوفه، حر، کربلا، عاشورا، شهادت اصحاب و یاران و خود حضرت.
آثار شهادت امام و اهل البیت، خطبه‌های حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) و مناظرات آنان با دشمن.
شهادت برخی از شیعیان در دفاع از امام حسین(ع) و عاقبت برخی از قاتلین امام، موضوع اهل بیت در شام و مدینه به همراه خطبه‌های آنان و اعمال یزید.
ذکر نامه‌نگاری‌های متعدد با یزیدیان از طرف ابن زبیر و ابن عباس و مدت عمر امام حسین و عقوبت قاتلین وی و معجزات، دعا، اشعار و فضایل زیارت کربلا و نام شهداء و قداست و تربت آن حضرت.
قیام توابین و قیام مختار (به طور مفصل)، عباسیان و رفتار آنان با مرقد امام حسین(ع)، اشعار عربی و فارسی.
ویژگی‌ها :
این اثر به زبان فارسی ساده نگاشته شده و فرهاد میرزا با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، به دور از شیوه دشوارنویسی درباری زمان قاجار آن را نوشته است.
نویسنده، در جای‌جای کتاب از داستان، شعر و ضرب المثل‌های عربی و فارسی بهره برده و به توضیح و تصحیح اسامی، مکان‌ها، لغات و مشکلات پرداخته است. از دیگر ویژگی‌های کتاب قمقام، استفاده فراوان و مستمر از منابع معتبر اهل سنت و شیعه بدون حبّ و بغض و دخل و تصرف است و او عین عبارات منابع را گاه به عربی و البته بدون ترجمه مختصر نقل کرده است.
استفاده از اشعار در مورد امام حسین(ع) از سید حمیری، فرزدق، نجاشی، طِرِمّاح، عبید الله بن حر و رجزهایی از اصحاب حضرت در کربلا از دیگر خصوصیات کتاب است و او اهتمام داشته که برخی از نقل‌های تاریخی را نقد کند، مانند روایت قتل رشید و میثم از کشی.
از مطالب مبسوط کتاب فرهاد میرزا، پرداختن به قیام توابین و قیام مختار است. ذکر رفتار عباسیان به ویژه جریان ویرانی کربلا به دست متوکل عباسی از دیگر مطالب کتاب است. فرهاد میرزا در جای‌جای کتاب و در معرفی کتاب‌ها و شناخت مؤلفان به چند طریق ارادت خود را به زعمای بزرگ شیعه نشان می‌دهد، مانند اینکه گاه به روش آنان یا گفتار آنان تأسی می‌کند و یا بیشترین توضیح را در شرح حال آنان در باب کتابشناسی به دست می‌دهد.
جایگاه :
این کتاب، به دلیل نقل از منابع معتبر و دقت در نقل و به علت جایگاه نویسنده آن، همواره مورد توجه بوده، به گونه‌ای که از مقاتل معتبر به شمار آمده و عالمان بزرگی از آن نقل کرده‌اند.
این کتاب همان گونه که ذکر گردید فضلی است در خصوص امام حسین (ع) و در حجمی بالغ بر ۶۰۰ صفحه به بیان حوادث و وقایع زمان تولد تا شهادت حضرت سیدالشهداء (ع) می پردازد، مباحثی که در کتاب پیرامون آن حجت گردید، عبارتند از: «دوران بنی امیه و جلوگیری از نشر فضایل اهل بیت (ع)، ولادت امام حسین(ع)، آیاتی قرآنی که به شهادت امام حسین (ع)، تأویل شده است. خبر دادن برخی از ائمه چون پیامبر و علی (ع) از شهادت حسین بن علی، کشته شدن حجر بن عدی و عمرو بن حمق خزاعی، خروج امام از مکه و ورود ایشان به کربلا، آغاز جنگ و رویارویی سپاه امام حسین (ع) با سپاه یزید، شهادت امام (ع) و پاره ای از موعظه ها و خطبه های امام حسین(ع) »
شایان ذکر است در پایان کتاب به فضایل گریستن و مرثیه خوانی برای امام حسین(ع) اشاره شده است و اشعاری از دعبل خزاعی، سید رضی(ره)، محتشم کاشانی، وصال شیرازی و. .. که مرثیه گونه هایی در سوگ حسین بن علی(ع) می باشند آورده شده است.
در بخشی از کتاب آمده است :
«در روز عاشورا، پس از آنکه آن شاهباز اوج شهادت از هدایت قوم مأیوس شد، به میدان عشق بازی قدم نهاد. بر یمین و یسار تاخت و از کشته پشته ساخت به شیطان رجیم به درگاه رب العزّه عارض شد: خدا، خدا، خدا، مقام حسین در درگاه احدیت مشهود است، پس از شهادت در اعلا علیین با جد و پدر و مادر و برادر خود از نعیم روضه ی رضوان بهره مند است. در این میدان چه امتحانی از او شده است؟ ندا رسید ای لعین، نظر کن تا عشق بازی حسین را دریابی که سر و دستار نداند که کدام اندازد. به آفتاب جهان تاب حکم شد: با حرارتی سخت بر بدن مبارک بتاب، به زخم ها و جراحات امر آمد: با حُرقت تمام بر آن جسم پاک اثر کن. به تشنگی خطاب رسید با شدت خویش آن دل و جگر مطهر تفته ساز. با این همه الم و زحمت آن حضرت پیوسته بر زبان مبارک جاری می فرمود: «رضاً بقضاک لامعبودَ سواک».
